Trong suốt chiều dài lịch sử khai phá ruộng nương xây dựng thôn bản, nhân dân các dân tộc trên địa bàn xã Dương Phong luôn phát huy truyền thống yêu nước, luôn tích cực trong công cuộc xây dựng và bảo vệ quê hương ngày càng giàu đẹp. Trải qua hàng trăm năm lịch sử đó, nhân dân xã Dương Phong đã gây dựng và bồi đắp nên truyền thống đoàn kết, gắn bó trong lao động sản xuất và chiến đấu. Từ đó, hun đúc nên những đức tính tốt đẹp, sáng tạo nên những giá trị văn hóa vật chất, tinh thần.
- Truyền thống lao động sản xuất
Trải qua hàng trăm năm khai phá ruộng nương, xây dựng thôn, bản, nhân dân xã Dương Phong đã tích lũy được một kho tàng kinh nghiệm lao động sản xuất phong phú và đa dạng. Các kinh nghiệm dân gian về thời tiết, làm đất, chọn giống, chọn thời vụ được đồng bào các dân tộc đúc kết lại thành những câu tục ngữ.
Về thời tiết: “quằng lếch phạ noòng, quằng toòng phạ lẹng” (vòng trăng xám trời mưa, vòng trăng sáng trời hạn) , “đao đí bang lè đét, đao đí pả lè pân” (sao tỏa là nắng, sao dầy là mưa). Về làm đất: “nà dằm nặm dẻ, khẩu ké slam pi” (ruộng ngâm nước kỹ, lúa để ba năm); “nà bươn hả bấu thay tâm can, khẩu bươn slíp bấu tan lẻ đỏi” (Ruộng tháng năm chưa cày đất khô, lúa tháng mười chưa gặt là già). Về thời vụ: “bươn slam lồng chả, bươn hả đăm nà” (tháng ba gieo mạ, tháng năm cấy lúa); “đăm nà quá thu, khả mu quá nèn, pấu kèn quá đám” (gieo mạ sau lập thu ví như thịt lợn sau tết và thổi kèn sau đám tang). Về chọn giống: “Khẩu đay nhoòng chả, lục mả nhoòng nồm” (con lớn nhờ sữa, lúa tốt nhờ mạ), “nà đây ngòi chả, ma đây ngòi cần” (ruộng tốt nhờ mạ, chó tốt nhờ người) …
Nguồn nước đóng vai trò quan trọng trong sản xuất nông nghiệp, trải qua hàng ngàn năm lịch sử người Tày, Nùng nói riêng nhân dân các dân tộc Dương Phong nói chung đã tích lũy được một bề dày kinh nghiệm khai thác thủy lợi phục vụ tưới tiêu. Nhân dân xã Dương Phong từ lâu đã biết đắp phai để giữ nguồn nước và đưa nguồn nước lên cao phục vụ tưới tiêu. Phai cũng như đập, là những công trình chặn ngang dòng chảy, trước đây nguyên liệu làm phai chủ yếu khai thác từ tự nhiên (gỗ, tre, nứa, đá, bùn) còn ngày nay các phai đa phần đã được bê tông hóa. Cọn (lốc) là bánh xe nước được làm từ ống tre gắn với trục gỗ đường kính tùy thuộc vào độ chênh lệch giữa mặt nước và mặt ruộng. Để cọn hoạt động được thì dòng nước phải chảy xiết, vậy nên cọn thường ít được người dân sử dụng, hiện nay ở xã Dương Phong đã không còn cọn nước. Mương là hình thức dẫn nước từ phai và cọn về đến cánh đồng, mương chảy theo nguyên tắc từ địa hình cao xuống địa hình thấp. Lìn là những ống tre bắc nước vượt qua những địa hình bị chia cắt như dẫn nước qua con suối.
Những kinh nghiệm lựa chọn đất đai, cày sâu bừa kỹ, lựa chọn giống, yếu tố mùa vụ, phương pháp dẫn nước về ruộng … đã phần nào chứng tỏ trình độ sản xuất nông nghiệp cũng như truyền thống lao động sản xuất khá phát triển của nhân dân Dương Phong nói riêng và các dân tộc thiểu số nói chung.
- Truyền thống văn hóa
Trên mảnh đất xã Dương Phong, người Tày được coi là cư dân gốc, là những người có công trong việc khai bản lập còn. Các dân tộc khác có số lượng ít hơn và cũng mới chuyển đến khu vực này được mấy thập niên trở lại đây. Cùng với quá trình cộng cư xen cài, từ lâu đời các dân tộc đã có quá trình tiếp xúc và giao lưu văn hóa, tạo dựng nên một nền văn hóa đậm đà bản sắc.
Người Tày và các dân tộc trên địa bàn có nền văn hóa ẩm thực phong phú và đa dạng, với những món ăn đặc sắc được chế biến từ thịt lợi, thịt gà … Xôi là một trong những món ăn mang truyền thống tiêu biểu của nhân dân Dương Phong với nhiều loại như xôi ngũ sắc, xôi vùng, xôi đường, xôi trứng kiến, xôi gấc. Xôi có mặt trong hầu khắp các dịp lễ tết, lễ hội, nghi lễ vòng đời, vào nhà mới. Rượu là thức uống không thể thiếu khi có khách đến chơi nhà và các sự kiện lớn của gia đình, rượu được chưng cất theo lối truyền thống từ men lá nên vị đậm và thơm.
Nhân dân Dương Phong thường sử dụng trang phục làm từ vải bông nhuộm chàm. Một bộ trang phục đầy đủ của người con gái bao gồm: quần áo, khăn, dây quấn lưng, khuyên tai, vòng cổ, xà tích, vòng tay, vòng chân, nhẫn. Trang sức chủ yếu được chế tác từ bạc trắng. Trang phục người Tày thường giản dị hơn trang phục của người Dao, quần áo của người Dao thường được thêu thùa sặc sỡ với nhiều màu sắc. Một bộ trang phục đầy đủ của người Dao bao gồm: áo, xà cạp, dây lưng, khăn vấn đầu, váy dài, vòng đeo cổ và vòng tay … Có thể nói, trang phục của người Dao đã đạt đến độ tinh xảo nhất định.
Bản của người dân ở Dương Phong có địa thể lưng dựa vào núi, rừng; mặt nhìn ra cánh đồng, nương rẫy; cạnh bản có dòng sông hoặc con suối chảy qua … Ranh giới giữa các bản thường chỉ ngăn cách với nhau bởi con sông, con suối hoặc con đường. Tên bản thường gọi theo tên địa danh đồi núi, sông suối, ruộng vườn như bản Nà Coọng, Nà Phầy, Khuổi Cò … Mỗi bản thường có từ 10 đến 60 nóc nhà.
Nhà sàn là loại hình nhà đặc trưng có từ lâu đời, vật liệu làm nhà được khai thác từ tự nhiên. Nhà sản có hai loại là nhà 2 mái và loại bồn mái, mái được lợp bằng lá gianh hoặc ngói âm dương. Trước đây tầng trên là nơi co người sinh hoạt, tầng dưới là nơi nhốt gia súc, gia cầm và Ở để công cụ lao động. Ở Dương Phong đến nay không còn tồn tại loại hình nhà nửa sàn nửa đất của đồng bào Dao. Ngày nay, đời sống kinh tế – xã hội phát triển nên người dân đã dần thay loại hình nhà truyền thống bằng nhà kiên cố. Sự biến đổi này là tín hiệu đáng mừng, minh chứng cho sự thay da đổi thịt về đời sống kinh tế của người dân, nhưng lại là một thách thức trong việc bảo tồn và phát huy những giá trị truyền thông. Để giải quyết vấn đề bảo tồn và đổi mới này, Đảng bộ và nhân dân Dương Phong đang đề ra những giải pháp có tầm nhìn lâu dài và hợp lý.
Trên địa bàn xã Dương Phong mỗi dân tộc lại có một hệ ngôn ngữ riêng. Tuy nhiên, do người Tày chiếm số lượng đông nhất nên ngôn ngữ Tày gần như trở thành ngôn ngữ chính. Do có hệ ngôn ngữ riêng nên văn nghệ dân gian của người Tày rất phong phú về thể loại và đặc sắc về nội dung. Về dân ca, người Tày có Lượn, Văn Than, Quan Làng … và đặc biệt là Then. Số lượng câu Then lên tới hàng nghìn, có những cuộc làm Then kéo dài ba ngày ba đêm mà người nghệ nhân không hát lặp lại câu nào. Ngôn ngữ của người Dao trước đây cũng khá phổ biến, họ có cả tiếng nói và chữ viết riêng, tuy nhiên ngày nay chữ Nôm Dao hiện cũng chỉ còn phổ biến ở những người hành nghề tín ngưỡng như thầy cúng.
Tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên đóng vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của nhân dân xã Dương Phong, bên cạnh thờ cúng tổ tiên đồng bào cũng tin vào thuyết vạn vật hữu linh. Hệ thống thờ cúng của người Tày ở xã Dương Phong bao gồm: thờ cúng trong nhà, thờ tổ tiên, thờ mẹ hoa (mè bjoóc), thần bếp – táo quân (thờ dà cháo); thờ cúng ngoài nhà, thờ thần thô công. Shman giáo rất phát triển trong đời sống tín ngưỡng của người Tày (tảo, mo, pụt, then), đóng vai trò quan trọng trong những nghi lễ của người Tày như: nghi lễ vòng đời, lễ tết, lễ cấp sắc của người Dao … Hiện nay, những tín ngưỡng này vẫn rất phổ biến trong đời sống của nhân dân, nhưng đã từng bước loại bỏ những yếu tố mê tín dị đoan và duy trì phát huy những yếu tố văn hóa tốt đẹp trong tín ngưỡng.
Nhân dân xã Dương Phong nói chung đều coi lễ tết là dịp để con cháu bày tỏ lòng tôn kính với ông bà cha mẹ. Tết Nguyên đán là dịp lễ tết quan trọng nhất của người dân, người Tày gọi là nèn Bươn chiêng (têt tháng Giêng). Thời gian này diễn ra nhiều hoạt động văn hóa như: cúng thần Thổ công, đi sêu tết, thăm bà con họ hàng … Tết Thanh minh tổ chức vào mùng 3-3 (Âm Lịch), đây là dịp để con cháu tưởng nhớ đến tổ tiên. Trong ngày này, nhà nhà mang theo xôi ngũ sắc đi tảo mộ. Ngoài hai lễ tết trên, trong năm người dân ở Dương Phong còn tổ chức một số tết khác như: tết Đoan ngọ tổ chức vào ngày mùng 5-5, nhân dân quan niệm đây là tết diệt sâu bọ, tết So loọc tổ chức vào ngày mùng 6-6, vào ngày tết này người dân tiến hành cúng vía trâu, tết Slíp slí nhằm vào ngày 14-7, đây là tết lớn thứ hai, chỉ sau tết Nguyên đán, tết Trung thu diễn ra vào ngày 15-8, đây là tết trông trăng, tết Trùng dương tổ chức vào ngày 9-9, đây là ngày tết bắt đầu mùa đông, tết Đông chí diễn ra vào tháng 11, trong ngày tết này mọi người làm bánh trôi để cúng tổ tiên. Trong lễ tết đồng bào cũng có những kiêng kỵ về ăn uống như “Bươn chiêng bấu kin nựa pất, bươn chất bấu kin nựa cáy” (tháng giêng không ăn thịt vịt, tháng bảy không ăn thịt gà) hay kiêng kỵ nói những điều xấu, điều gở trong các ngày lễ tết, nhất là tết Nguyên đán. Lễ tết là thời điểm để con người thực hiện những thành tố văn hóa; lễ tết cũng là lúc con người gửi gắm ước mong đến thần linh về một vụ mùa bội thu; lễ tết đóng vai trò tương trợ và cố kết cộng đồng sâu sắc.
Nghi lễ vòng đời: bao gồm cưới xin, sinh đẻ, cấp sắc, mừng thọ, tang ma, giỗ chạp. Mỗi nghi lễ đều phản ánh những mong muốn của người dân về một cuộc sống của cá nhân, gia đình và xã hội. Đối với người Tày và Nùng thì nghi lễ tang ma giữ vai trò rất quan trọng trong cuộc sống, nói về tầm quan trọng nhân dân có câu “ Ét vẫn pi, nhì vẫn lảu ” ( thứ nhất đám tang, thứ hai đám cưới). Nghi lễ sinh đẻ thể hiện ước mong đứa bé lớn lên sẽ thành người có ích, nghi lễ cưới xin thể hiện ước mong cuộc sống lứa đôi, lễ cấp sắc đánh dấu một mốc trưởng thành của những chàng trai người Dao, nghi lễ mừng thọ là dịp để con cháu thể hiện tấm lòng thành kính với ông bà cha mẹ; nghi lễ tang ma là dịp để con cháu thể hiện tấm lòng hiếu kính, đồng thời cũng phản ánh quan niệm luân hồi của người dân. Vai trò của dòng họ, của hàng xóm láng giềng thể lễ hiện rất rõ nét thông qua nghi lễ vòng đời. Trong nghi lễ vòng đời vai trò tương trợ, cố kết cộng đồng được thể hiện sâu sắc, thông qua nghi lễ vòng đời người ta có thể dễ dàng quản lý được mạng lưới quan hệ xã hội. Người dân Dương Phong có câu “Ngìn xèn tang tâm nhà, tha nả tảy xiên kim” (Bạc tiền chỉ là đất cỏ, uy tín mới là quý giá), để nói về vai trò quan trọng của việc giữ mối quan hệ trong dòng họ và thôn bản.
Trong bối cảnh hội nhập hiện nay, đời sống văn hóa của nhân dân xã Dương Phong cũng đang biến đổi từng ngày theo sự thay đổi của kinh tế – văn hóa – xã hội. Nhận thức được tầm quan trọng của văn hóa trong quá trình xây dựng đời sống nhân dân nên Đảng ủy và chính quyền xã Dương Phong đã và đang làm tốt công tác bảo tồn, phát huy giá trị của nền văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc ở địa phương. Sử dụng tốt nguồn vốn văn hóa vào sự nghiệp xây dựng quê hương mạnh giàu, góp phần đưa quê hương Dương Phong tiến những bước vững chắc trên con đường xây quê hương mạnh giàu.
Nguyễn Hồng